Neem het voorbehoud bij medische informatie in acht. Raadpleeg bij gezondheidsklachten een arts.

Slaapverlamming of slaapparalyse is een slaapstoornis. Kenmerk van slaapverlamming is dat de spieren in het lichaam vlak voor het in slaap vallen of direct na het ontwaken verlamd zijn. De verlamming kan gepaard gaan met hallucinaties (zogeheten hypnagoge waarnemingsstoornissen).

Het verschijnsel is relatief onbekend en er wordt nog maar recent wetenschappelijk onderzoek naar gedaan. Om deze reden is er nog geen zekerheid over de oorzaak van het verschijnsel. Men denkt dat een slaapverlamming een symptoom is van narcolepsie, maar dat is nog niet zeker. Ook mensen die niet lijden aan narcolepsie kunnen namelijk last hebben van slaapverlamming.

Verlamming van de spieren treedt normaliter op tijdens de remslaap. Alleen de oogspieren, de longen en het hart zijn dan nog actief. Deze verlamming treedt op ter voorkoming dat bewegingen in dromen echt uitgevoerd worden. Bij slaapverlamming bevindt de persoon zich als het ware tussen droom en waaktoestand in, waardoor hij zich niet kan bewegen. Dit kan zeer beangstigend zijn voor de persoon in kwestie.

Hallucinaties

Slaapverlamming is nauw verbonden met de remslaap, de slaapfase waarin men droomt. Hierdoor treden er tijdens de verlamming soms hallucinaties op. Het verschijnsel wordt ook in verband gebracht met slaapstoornissen (zoals slaapapneu en narcolepsie) en geestelijke of lichamelijke uitputting. Er wordt een onderscheid gemaakt tussen hypnagogische en hypnopompische hallucinaties, respectievelijk net voor het inslapen en net na het ontwaken. Dit verschijnsel kan bijzonder realistisch overkomen en gaat vaak gepaard met een extreme angst. Het kan gaan om visuele, auditieve, tactiele en gevoelsmatige gewaarwordingen. Voorbeelden van hallucinaties die relatief vaak voorkomen zijn:

Gevoelsmatig

• Het zich volledig niet kunnen bewegen. Slechts de ogen kunnen bewogen worden. Zelfs de snelheid van de ademhaling is niet onder controle
• De gewaarwording van een meestal onzichtbare, vaak kwaadaardige “aanwezigheid” in de kamer
• Het gevoel niet of nauwelijks te kunnen ademen
• Een druk/gewicht op de borst
• Een oncontroleerbaar gevoel van angst
• Het naar beneden vallen, omhoog getild worden of omrollen zonder dat dit daadwerkelijk gebeurt

Auditief

• Voetstappen
• Stemmen
• Kloppingen
• Gezoem, gerinkel, geruis, geschreeuw … soms in combinatie met een gevoel van tinteling of vibratie door het lichaam heen

Tactiel

• Gevoel van aanraking
• Eventueel stekende pijnen in de rug, benen, armen
• Gewrichtspijnen

Visueel

• De aanwezigheid van iemand waarnemen (vaak een zwarte schim, maar kan ook een gedetailleerd wezen zijn)
• Het opengaan van deuren e.d.
• Voorwerpen uit de droom waarnemen

Slaapverlamming als verklaring voor paranormale fenomenen

De hallucinaties die tijdens slaapverlamming kunnen optreden, komen vaak zeer realistisch over. Mensen die geen kennis hebben over deze slaapstoornis, kunnen denken dat ze een paranormale ervaring gehad hebben. Om die reden zou slaapverlamming een verklaring kunnen zijn voor verschillende paranormale fenomenen, zoals uittredingen en de zogenaamde “alien abductions” in Amerika^[1]. Bij een uittreding is een waarschijnlijke wetenschappelijke verklaring een storing in de afstemming van de hersenactiviteit en spierspanning. De storing zorgt ervoor dat de spierspanningverhoging te laat wordt ingezet: men is wakker geworden vanuit een ondiepe slaap, waardoor de hersenactiviteit al hoog is, maar de spierspanning nog niet. De interpretatie van deze afwijkende fysieke sensaties resulteert in het geloof uit het lichaam te zijn.

De Incubus

Eén specifieke hallucinatie komt opmerkelijk vaak voor: het gevoel dat er een demonisch wezen op de borst zit die de persoon probeert te verstikken. Dit wordt ook wel het “Old Hag-syndroom” genoemd. Mogelijk is de legende van de Incubus voortgevloeid uit hallucinaties tijdens slaapverlamming. De Incubus was een mannelijke demon die ’s nachts op de borst van vrouwen kwam zitten, vaak om hen te verkrachten. De vrouwelijke variant van de Incubus is de Succubus. Men vindt de legende van de Incubus terug in verschillende culturen. Er zijn mensen die zeggen dat ze de demon hebben waargenomen en omschrijven hem als een grote kwaadaardige zwarte geest.

Uittredingen

Bij een uittreding of “out-of-body-experience” heeft men het gevoel dat de geest tijdelijk het lichaam verlaat. Men zweeft dan meestal boven het bed en kijkt neer op het lichaam, dat nog op het bed ligt. Dit wordt vaak gezien als een paranormaal fenomeen. Hypnagogische en hypnopompische hallucinaties zijn mogelijk een wetenschappelijke verklaring voor dit verschijnsel. Dit is vooral een verklaring voor de onbewuste “out-of-body-experiences”, welke iedereen op deze wijze kunnen overkomen.

Ontvoeringen door buitenaardse wezens

In de Verenigde Staten van Amerika worden regelmatig gevallen gemeld van zogenaamde “alien abductions”: ontvoeringen door buitenaardse wezens. Deze ontvoeringen vinden volgens getuigenissen vaak plaats in de slaapkamer, na het ontwaken. De slachtoffers zijn meestal volledig verlamd terwijl het gebeurt. Ook hier zijn gelijkenissen te zien met hypnopompische hallucinaties. De Incubi, waarover men tijdens de Middeleeuwen vaak hallucineerde vanwege de angst voor demonen en heksen, hebben tegenwoordig mogelijk plaats gemaakt voor een moderne invulling: de ontvoeringen door buitenaardse wezens.

Slaapverlamming in literatuur en kunst

Je dors - longtemps - deux ou trois heures - puis un rêve - non - un cauchemar m'étreint. Je sens bien que je suis couché et que je dors... je le sens et je le sais... et je sens aussi que quelqu'un s'approche de moi, me regarde, me palpe, monte sur mon lit, s'agenouille sur ma poitrine, me prend le cou entre ses mains et serre... serre... de toute sa force pour m'étrangler.
Moi, je me débats, lié par cette impuissance atroce, qui nous paralyse dans les songes ; je veux crier, - je ne peux pas ; - je veux remuer, - je ne peux pas ; - j'essaie, avec des efforts affreux, en haletant, de me tourner, de rejeter cet être qui m'écrase et qui m'étouffe, - je ne peux pas !
Et soudain, je m'éveille, affolé, couvert de sueur. J'allume une bougie. Je suis seul.
Après cette crise, qui se renouvelle toutes les nuits, je dors enfin, avec calme, jusqu'à l'aurore.
(Uit: "Le Horla", Guy de Maupassant)

Zo beschrijft De Maupassant dit verschijnsel in "Le Horla". Slaapverlamming wordt wel vaker behandeld in kunst en literatuur, want hoewel het om een relatief onbekend begrip gaat, heeft het inmiddels al heel wat creatieve geesten geïnspireerd. Zo zegt Mercutio in het eerste bedrijf van Romeo and Juliet van Shakespeare het volgende over het Old Hag-fenomeen:

This is the hag, when maids lie on their backs,
That presses them, and learns them first to bear,
Making them women of good carriage.
(Uit: "Romeo and Juliet", Shakespeare)

In de kunst zijn vooral de schilderijen van Fuseli die de Incubus als thema hebben bekend . In “De Nachtmerrie” zien we het slachtoffer op haar rug liggen in een verstijfde houding, terwijl er een kwaadaardige demon op haar borst zit.

Medicamenteuze behandeling

Verondersteld wordt dat het antipsychoticum Risperidon (Risperdal®) effectief is in de bestrijding van slaapverlamming, waarschijnlijk door zijn anti-halluconatiore werking. Dit is een medicijn dat doorgaans voor schizofrenie wordt gebruikt. Het heeft mogelijk effect op slaapverlamming indien hallucinaties veelvuldig optreden. Tevens zijn er aanwijzingen dat ook andere psychofarmaca effectief kunnen zijn, hoewel het nadeel daarvan is dat ze de slaap/waakcyclus nadelig kunnen beïnvloeden ^[2

Zelfbehandeling

Om de lengte van een slaapverlammingsperiode te verminderen, kan men proberen armen of benen alsnog te bewegen. Door dit herhaaldelijk te doen keert de persoon in kwestie sneller terug in waaktoestand. Om te voorkomen dat men terugvalt in een slaapverlamming, wordt aangeraden om een tijdje wakker te blijven voordat men opnieuw gaat slapen.